Salomon Ibn Gabirol (שלמה בן יהודה אבן גבירול) był jedenastowiecznym poetą i filozofem z Andaluzji. Pozostawił po sobie przeszło sto wierszy, jak również dzieła filozoficzne, komentarze do Tory, pisma etyczne, a nawet satyryczne.
Salomon ibn Gabirol urodził się w Maladze, na południu Półwyspu Iberyjskiego, około roku 1021. Data jego śmierci jest nieznana, a źródła podają sprzeczne informacje co do długości jego życia.
Na bakier z ludźmi
Ten sefardyjski poeta prowadził życie w dostatku, lecz wypełnione licznymi chorobami i nieszczęściami. Z opisów jego współczesnych, miał on trudny charakter i często nie radził sobie z wybuchowym temperamentem. Z jego własnych opisów wynikałoby, iż był niski i mało atrakcyjny, przynajmniej we własnym postrzeganiu. Osierocony w dzieciństwie i pozbawiony rodzeństwa i dalszej rodziny dostał się pod skrzydła poważanego polityka z Saragossy, gdzie zamieszkał. Jego temperament, ostre pióro, szorstka osobowość i wybitny umysł przysporzyły mu wielu wrogów, lecz dzięki wsparciu poważanego przyjaciela, mógł bezpiecznie oddać się studiowaniu Talmudu, matematyki, hebrajskiej gramatyki, astronomii i filozofii. Gdy jednak jego mentor został zamordowany, Ibn Gabirol musiał opuścić Saragossę. W wieku 17 lat udał się do Granady, gdzie zaopiekował się nim Samuel ibn Naghrela – główny generał władców Granady. Jak długo relacje między nimi były pokojowe, Salomon wychwalał Ibn Naghrelę w swojej poezji. Gdy jednak się one popsuły, od razu stał się on celem ostrych ironicznych ataków.
Przez całe swoje życie Salomon Ibn Gabirol nie był w stanie osiąść w jednym miejscu na dłużej. Nie założył rodziny i nie wydaje się, aby osiągnął szczęście w życiu osobistym. Jednak od wczesnych lat tworzył wybitne dzieła poetyckie, filozoficzne i naukowe. Już w wieku 17 lat stworzył poemat wyliczający wszystkie sześćset trzynaście przykazań – Azharot. Napisał też przepiękną elegię wyrażając ból po śmierci swojego mentora z Saragossy, a także upamiętniającą śmierć Chaj Gaona. Zaledwie dwa lata później stworzył poemat dydaktyczny składający się z czterystu wersów, wyjaśniający zasady gramatyki hebrajskiej. W późniejszych latach tworzył dalsze działa, także po arabsku.
Pomnik Salomona Ibn Gabirola w Maladze.
Zagubione dzieła
Niestety, nie wszystkie dzieła Ibn Gabirola zachowały się do dnia dzisiejszego. Dodatkowo, część jego prac została w przeszłości błędnie przypisana innemu autorowi. Przez wieki wierzono, że filozof “Avicebron” był chrześcijańskim lub muzułmańskim myślicielem, podczas gdy współcześni naukowcy udowodnili, iż autorem jest właśnie Ibn Gabirol, którego imię błędnie przepisano i przekształcono w Avicebrona.
Jego największym dziełem filozoficznym jest Fons Vitae, oryginalnie napisane po arabsku, a na hebrajski przełożone przez Ibn Tibona pod tytułem Mekor Chajim, czyli “Źródło życia”. Forma tego dzieła to neoplatoński dialog między uczniem a jego mistrzem, dotyczący stworzenia, natury istnienia i celu życia. Dzieło to miało większy wpływ, poprzez tłumaczenie na łacinę, na środowiska chrześcijan niż na judaizm.
Fragment Keter Malchut pochodzący z materiałów odnalezionych w genizie w Kairze. Prawdopodobnie z XII w. Z biblioteki.
Pierwsza strona Keter Malchut. Obecnie w zbiorach.
Poezja
Wśród Żydów, Ibn Gabirol zasłynął głównie swą poezją, w której również zawarł wiele nauk filozoficznych. Jego najbardziej znanym dziełem jest Keter Malkut, “Korona Królestwa” jest traktatem filozoficznym w formie poematu. Przedstawia on w dziewięciuset wersetach kosmologię, gdzie cały wszechświat przedstawia swoje stworzenie przez Boga. Autor rozważa w nim także cel istnienia człowieka. Według Salomona Ibn Gabirola, człowiek jest stworzony przez wolę Boga, aby podążał za wiedzą i czyniły dobre uczynki. Jego celem jest także powrót do swego podobieństwa, odbicia, gdzie dusza podąża ku wyższemu światu. Człowiek jest umniejszonym lustrzanym odbiciem wyższego bytu – umysłu Boga.
Jednym z najbardziej znanych dzieł poruszających kwestie etyczne to, napisany oryginalnie po arabsku, Tikun Midot ha-nefesz, “O naprawie cnót” który stał się popularnym podręcznikiem moralnego zachowania. Podobnym dziełem jest Miwchar ha-Peninim, “Wybór pereł”, który jest zbiorem myśli, maksym i pouczeń moralnych, często zapożyczonych z kultury arabskiej.
Pomnik Salomona Ibn Gabirola w Cezarei, w Izraelu.
Poezja Salomona Ibn Gabirola poruszała zarówno tematykę religijną, jak i świecką. Jego kunszt doceniali nawet krytycy jego czasów, uznając go za najwybitniejszego poetę swego czasu. Ibn Gabirol pisał biblijnym hebrajskim używając metrum obecnego w poezji arabskiej. W dodatku to wybitnego dzieła poetycko – filozoficznego Keter Malchut¸napisał on też wiele pijutim (wierszy), slichot (wierszy i modlitw pokutnych), kinot (lamentacji opłakujących zniszczenie Świątyni i innych tragedii). Wiele spośród jego dzieł na stałe trafiło do liturgii żydowskiej, szczególnie modlitw z okresu Wielkich Świąt.
O głupcach
A głupcom w okrąg powiedz: siedźcie cicho,
nie budźcie gniewu w tym człowieku, który
potrząsać wami może niby sitem,
bez litości, wzdłuż i wszerz, w dół i w górę.
Ten człowiek wiedzę posiadł, a nie licho,
próbuje dotrzeć do schowków natury.
Nie wierz słowom głupców, ani jednemu,
chyba że dowiodą, iż matki mieli
bezdzietne. Chcą spoufalić się ze mną?
Nie, zbyt wysoki płot mnie od nich dzieli.
O, w moim sercu jest niebios bezcenne
sklepienie, a w nim pełno świetlnych szczelin!
Jak ośmielają się ci ludzie, którzy
słabi są jak chora, gnuśna kobieta,
lżyć i poniżać głosy mojej duszy?
Jeżeli są krzakiem kolczastym, przeto
ja będę ogniem. Jeżeli się czują
wiaterkiem, ja będę biczem powietrza.
Jeśli są psami, to ja ich poszczuję.
Jeśli są ostem, kosa ich wysiecze.
Pszczoła, co użądliła skrawek ciała,
nie wie, że los swój przypieczętowała.
Tłumaczenie: Aleksander Ziemny
Współczesne inspiracje ibn Gabirolem
Poezja Salomona ibn Gabirola wciąż inspiruje – także współczesnych muzyków. Posłuchajcie przepięknego wykonania wiersza Ahavticha przez Idana Yhauda:
Innym przykładem współczesnej interpretacji tysiącletniej poezji Ibn Gabirola to twórczość Berry’ego Sacharofa. Posłuchajcie:
A dla porównania – ten sam utwór (Szalom lecha dodi) w porywającym wykonaniu Shaia Tsabariego: